Gök Bilim Rehberi-10c (Teleskop Seçimi)

Teleskop kullanma amacımız gözümüzün seçemediği ayrıntıları görmektir. Bunu yapabilmek içinde cisimleri büyütme özelliği olan bir göz merceği (öküler- eyepiece) kullanırız. Ancak aygıtımızı büyütebilmek için az miktar ışık toplamışsa az miktarda ışıkla oluşturulan görüntü büyütüldüğünde puslanacak ve pek de net olmayacaktır.

Çap ne kadar artarsa, ışık toplama miktarını belirleyen alan onun karesiyle orantılı olarak artar. Örneğin, 10"  çaplı bir teleskop, 5" çaplı bir teleskobun 4 katı ışık toplar. 


Bu sebeple teleskoplarda temel amaçla bir cismi daha büyük görebilmek olduğu için ; teleskobun büyütme gücünden ziyade sağlıklı büyütme yapıp yapmaması önemlidir. Yani teleskobumuz düzgün büyütmek için daha fazla ışık toplamalıdır ki büyütme sonucu net görüntü görebilelim. Bu nedenle teleskop alırken dikkat etmemiz gereken en önemli unsur kaç kez büyüttüğü değil açıklığının ne olduğudur.

Buradan da anlaşılacağı gibi bir teleskobun en önemli özelliği ışığı toplama miktarı ya da gücüdür. Bu da teleskobun açıklığı denilen ve teleskobunuzun ilk aynasının(yada meceğinin) çapının uzunluğunun inç cinsinden ifadesiyle verilen rakamdır.

Bu linkte incelediğimiz MEADE teleskobun açıklığı 5,1 inç' dir.
Açıklık değeri çoğu kaynakta Aperture yada Diameter(çap)(D) ile gösterilir.
Genellikle inç(")  cinsinden ifade edilen bu rakamı 2,54 değeri ile çarpacak teleskobun açıklığı ya da ayna çapını cm cinsinden bulabilirsiniz. Yukarıdaki linkte incelediğimiz MEADE DS2130 teleskobun açıklığı 5,1"=13cm=130mm 'dir.

Odak oranı yine alacağımız teleskoplar hakkında bize birkaç bilgi verebilir.
Odak oranı=Objektifin odak noktası/objektif çapı ile belirleniyordu.
Düşük odak oranına sahip teleskoplar parlak görüntüler verir. Buna karşın büyütme yönünden daha zayıftırlar. Yüksek odak oranına sahip teleskoplar ise daha fazla büyütme imkanı sağlarlar. Ancak odak oranının artması odak noktasının ve buna bağlı olarak teleskobun büyümesine ve taşınabilirliğinin azalmasına sebep olur.

Odak uzaklığı  ne kadar fazla olursa, teleskop gökyüzünde o kadar az bir alanı bir anda görebiliyor demektir. Örneğin odak uzaklığı 2000mm olan bir teleskop, ayni oküler kullanıldığında, 600 mm lik bir teleskoptan çok daha ufak bir gökyüzü alanını gösterecektir. [1]

Bir diğer önemli faktör teleskop yanında çoğu zaman 2-3 adet verilen eyepiece(ya da oküler) denilen göz mercekleridir. Bunların kaliteli olması gerekir. Çoğu marketlerde satılan fiyatı 50-150 TL arasında değişen bu teleskpoların lensleri genellikle plastik alaşımlı malzemeden yapılır. Bu sebeple büyütmede puslu görüntü verirler.

Işıkların kırılması sonucu oluşan bu puslanma apokromatik lens denilen lenslerle kısmen çözülür. Bu sebeple teleskop yanında verilen lensler kaliteli olmalıdır yani apokromatik olmalıdır.

Çeşitli okülerler

Oküler almadan önce farklı cins okülerlerin neler olduğunu ve özelliklerini bilmenizde büyük fayda vardır. Önce, milimetre cinsinden merceğin çapı vardır. Bu rakam, teleskobun odak uzaklığına bolundugunde, size o okülerin resmi ne kadar büyüteceğini gösterir. (Çoğu uzay nesneleri fazla büyültme gerektirmez; sadece gezegenleri seyretmek yüzlerce kere büyütme gerektirir). Örneğin, teleskobunuzun odak uzaklığı 1000mm ise, ve 10mm lik bir oküleriniz varsa, bu size yaklaşık 100 defalık bir büyütme sağlar.(1000/10=100X) Aynı teleskopla 25mm lik bir oküler kullanırsanız, teleskobunuz nesneleri 40 kez buyutur.[1] (1000/25=40X)

Daha az büyüten okülerler, gökyüzünün daha büyük bir kısmını ayni zamanda incelemenizi sağlar. Ayrıca okülerin gücü arttığında, karanlıklaşır.  Yani daha çok büyüten okülerler her zaman daha iyi değildir.[1]

Okülerler ayrıca değişik yapılarda da gelirler; yani içlerindeki mercek sayıları ve dizilişleri farklıdır. Her farklı yapının birer ismi vardır. Başlangıç teleskoplarında en çok görülen cins okülerler, Kellner ve Plossl cinsidir. Kellner'lerde 3 mercek bulunur ve 40 ila 50 derecelik bir görüş sahası sağlarlar. Plossl mercekler ise daha gelişmiş 4 yada 5 mercekten oluşur. Daha net görüntü sağlarlar, daha pahalıdırlar ve 50 ila 52 derecelik bir görüş sahası sağlarlar. Birçok daha farklı oküler cinsi vardır, daha az yada çok mercek kullanan ve iyi yada kötü kalite cam kullanan gibi. Genellikle, kaliteli okülerlerin daha fazla sayıda merceği ve daha büyük bir görüş acısı vardır. Ayrıca, teleskobunuzla aynı marka oküler alma mecburiyetiniz yoktur.[1]

Çeşitli mercek dizilim modelleri 

Birçok teleskop bir Barlow mercekle birlikte satılır. Barlow mercek, okülerle teleskop arasina takılırr ve görüntüyü 2,3 hatta 5 kez büyütebilir. İlk alınması gereken aksesuarlardan olan 2x Barlow (yani 2 kez büyüten Barlow), elinizdeki oküler sayısını ikiye katlayabilir. 2x barlow sayesinde 40mm lik okülerinizi 20mm'e indirebilirsiniz.[1]

Yani şöyle örnekleyelim:

Odak noktası 1000 mm olan teleskobumuz var . Elimizde 25 mm ve 10 mm okülerlerimiz var. Ve birde 2X barlowumuz var.

Yapabileceğimiz büyütmeler şöyle olurdu:

1. Sadece 25 mm okülerle  1000/25 =40 kat büyütme 
2. Sadece 10 mm okülerle  1000/10=100 kat büyütme
3. 25 mm oküler ve 2X barlow ile  1000/25 =40 X 2 = 80 kat büyütme
4. 10 mm oküler ve 2X barlow ile   1000/10 =100 X 2 = 200 kat büyütme

Ayrıca çeşitli filtreler de alabilirsiniz. Bunlar sayesinde örneğin gaz bulutsularının detaylarını daha iyi inceleyebilirsiniz. Bazı filtreler ise, ampullerin yarattığı ışık kirliliğini maskeleyebilir. Ayrıca bazı filtreler güneşi gözlemenizi sağlar. 

(Not: Teleskobun önüne takılan özel filtre olmadan kesinlikle teleskopla Güneşe bakmayınız! Hemen acısız bir şekilde gözünüzü iyileşmeyecek şekilde yakabilir, sonra da okülere zarar verebilir.)

Peki hangi teleskobu almalıyım?

Teleskop almadan önce astronomiye ilginizin seviyesini belirlemenizde fayda var. Bu sebeple piyasa satılan fiyatları 150- 350 TL arasında değişen küçük ama kaliteli teleskopları tercih edebilirsiniz. Daha sonra ilerleyen zamanlarda merak düzeyine göre daha kaliteli ürünlere yönelebilirsiniz. Hatta tam otomatik teleskoplar alarak derin uzay fotoğrafları çekebilirsiniz.

450x, 500x gibi aldatıcı büyütme oranlarına kanmamak lazım. En parlak ve keskin görüntüler, 25x-50x gibi en düşük büyütme oranlarında elde edilir. Teleskobun çapının büyük olması, ışık toplama kabiliyetinin artmasını ve dolayısı ile daha sönük cisimlerin görülebilmesini sağlar. [2]

60mm-80mm çaplı küçük ve kaliteli akromatik mercekleri olan bir refraktor, Ay'ın ve büyük gezegenlerin gözlenmesi için iyi bir başlangıçtır. Fiyatları genelde yüksek değildir. Böyle bir teleskoba sahip olmakla, gerçekten ne yapmak istediğinize karar verebilir, hobinizin sınırlarını test etmiş olursunuz. Çapları küçük olduğundan, böyle teleskoplarla sönük derin-uzay cisimlerini (galaksiler, sönuk nebulalalar gibi) görmek mümkün değildir.  [2]

Başlangıç için bir diğer seçenek, 90mm-150mm çaplı bir Newtonian veya Schmidt-Cassegrain teleskop (aynalı teleskoplar) almak da olabilir. Bununla cok daha fazla sayıda (daha sönükleri) cismi daha yüksek performansla gözleyebilirsiniz. Tabii daha yüksek bir fiyat karşılığında! Aslında aynalı teleskoplar, aynı çaptaki bir refraktore (mercekli teleskop) göre fiyat/performans oranı açısından daha uygundurlar. Bununla birlikte eğer gözlemlerinizi şehir içinde veya şehre çok yakın yerlerde yapacaksanız, daha büyük çaplı bir teleskop almanın çok faydası olamaz. Çünkü ışık kirliliği (zemin aydınlanması) sebebiyle sönük cisimleri gözlemek bakımından pek şansınız olmaz.  [2]

Teleskop alırken odak uzunluğuna da dikkat etmek gerekir. Daha uzun odak genelde daha fazla büyütme anlamına gelir. Özet olarak, başlangıç amacıyla, 10-15 cm çaplı bir Newtonian reflektörü (aynalı teleskop) tavsiye ederim. Bununla gözlem yaparak ileriye yönelik amacınızı belirler ve pek çok gök cismini gözleyebilirsiniz. Ama gözlem sırasında gök cisminin görüş alanında kalması bakımından takip mekanizmasının bulunmasının çok faydalı olacağını da söylemeliyim. Fiyatları daha düşük olduğundan Dobsonian monturlu olanları tercih etmenizi öneririm. Ekvatoral monturlu olanlar daha pahalıdır. Eğer fiyat konusunda bir çekinceniz yoksa, 20 cm çaplı ve f/10 odak oranlı bir Schmidt-Cassegrain teleskop almanız, sizi hem başlangıç düzeyinde hem de ileri-amator düzeyde gözlemlerde fazlasıyla tatmim edebilir. Bunlar da nispeten kolay taşınabilir teleskoplardır.  [2]

Ama dikkat! Eğer gözlem hevesinizin zamanla azalacağından korkuyorsanız, bu iyi bir seçim olmaz. 

Son bir uyarı: temel koordinat sistemleri bilgisini edinmeden gözlem yapamazsınız.
"Gökyüzü Gözleminde Koordinat Sistemleri" adlı yazımızda bu konuya değinmiştik, isterseniz buradan ilgili yazıya ulaşabilirsiniz.

Eğer amacınız fotoğraf çekmekse, Schmidt-Cassegrain teleskopları veya Maksutov-Cassegrain teleskopları tavsiye ederim. Ancak Dobsonian motorlu Newtonian teleskoplarla da fotoğraf çekmek mümkündür. Fiyata bakarak tercih yapmak zorundasınız. Fakat hepsinde takip mekanizması olmak zorunda. 

Makinanız SLR olmalı. Yani objektifi çıkabilmeli. Çünkü artık objektifiniz teleskobun kendisi olacaktır. Oküleri çıkacak, yerine fotoğraf makinası takılacak. Bu makinayı teleskoba takmak için, teleskobu alırken satıcı firmaya makinanıza uygun bir mekanik adaptör de sipariş etmelisiniz. Bazı teleskopların kutularından T-adaptörü denilen böyle bir dönüştürücü ara  aparat çıkar.

 Ya da işe dürbünlerle başlayabilirsiniz.

Dürbünlerin optik özellikleri, teleskopların optik özellikleriyle hemen hemen aynıdır. Dürbünlerin de objektifi ve göz merceği vardır. Teleskoplarda olduğu gibi, ışık toplama miktarını objektifin yüzey alanı, büyütmesini ise odak uzaklıklarının oranı belirler. Dürbünlerin en önemli özellikleri taşınabilir olmaları ve çift objektife ve göz merceğine sahip olmalarıdır. Her iki gözle bakılabildiği için daha rahat bit görüntü sağlarlar. Bu nedenlerle, çok iyi teleskoplara sahip amatör gök bilimcilerin bile mutlaka birer dürbünleri vardır.  [2]

Bir dürbünde, büyültme oranı ve objektif çapı, genellikle dürbünün üzerinde yazılıdır. Eğer dikkat ettiyseniz, dürbünlerin üzerinde 8x25, 10x50 gibi ifadeler bulunur. Buradaki ilk sayı büyültmeyi, ikincisi ise, milimetre cinsinden objektif çapını belirtir. Yani, 10x50’lik bir dürbün, 10 kez büyütür ve objektif çapı 50 mm’dir.  [2]

Gökyüzü gözlemleri için kullanılan dürbünler, genellikle 7-12 kez büyüten dürbünlerdir. Daha yüksek büyültme genellikle tercih edilmez; çünkü elin titremesi, görüşü zorlaştırır. Ancak, yüksek büyütmeli dürbünler, üç ayak üzerine yerleştirilmek suretiyle kullanılırsa, bu titreme önlenmiş olur. Bu nedenle, dürbün satın alırken, eğer 12x’dan daha fazla büyültmeli olanlarını tercih edecekseniz, üç ayağa yerleştirilebilmesi için gerekli donanıma sahip olanlardan seçmelisiniz.  [2]

20-35 mm çaplı dürbünler gün ışığında genellikle yeterli olur. Ancak, gökyüzü gözlemleri için 40 mm’den büyük olanlar tercih edilmelidir. Gökyüzü gözlemciliğinde çok kullanılan dürbünler 7x50 ve 10x50 dürbünlerdir. Bu tip dürbünler, arazide başka amaçlarla gözlemler yapmak için de idealdir. 7x50 ve 10x50 dürbünler, kuş gözlemcilerinin de en çok kullandıkları dürbünlerdir. İlgi alanları bu yönde olanlar bir dürbün alarak her iki amaç için de ondan yararlanabilirler.  [2]

Doğal olarak, teleskopta olduğu gibi, dürbünün çapı büyüdükçe ışık toplama miktarı artar. Örneğin, 70 mm’lik bir dürbün 50 mm’lik dürbünün yaklaşık iki katı ışık toplar. Ancak unutmamak gerekir ki, çap arttıkça ağırlık, boyut ve fiyat artar.  [2]

Dürbünlerde, göz mercekleri genellikle sabittir. Ancak, bazı markaların bazı modellerinin değişken büyütme (zoom) özelliği vardır. Dürbünlerin boyutlarının küçük olmasının bir başka nedeni, objektifle göz merceği arasına yerleştirilen bir prizma sistemidir. Bu prizma sistemi sayesinde, objektiften göz merceğine gelen ışığın yolu katlanmış bir hale getirilir. Böylece, dürbünün toplam uzunluğu azalır. [2]

[1]http://www.kalfaoglu.com/rehber.html
[2]http://www.zamandayolculuk.com/cetinbal/htmldosya1/Teleskoplar.htm